رشد اخلاقی کلبرگ و مراحل شش‌گانه

رشد اخلاقی کلبرگ : لارنس کلبرگ (Lawrence Kohlberg) بر رشد اخلاقی تأکید می‌کرد و نظریه‌ای مرحله‌ای در مورد تفکر اخلاقی ارائه داد که به خوبی در فراسوی فرمول‌بندی‌های اولیه پیاژه در این زمینه، به‌پیش می‌رود. کلبرگ به پاسخ بله یا خیر از طرف آزمودنی علاقه‌مند نبود، بلکه به استدلال مبتنی بر جواب توجه داشت.

مراحل شش‌گانه رشد اخلاقی کلبرگ

سطح اول رشد اخلاقی کلبرگ :  اخلاق پیش عرفی یا پیش قراردادی (تولد تا ده سالگی)

کلبرگ به این دلیل این سطح را تفکر پیش قراردادی (Pre conventional) نامید که کودکان هنوز به‌عنوان اعضای جامعه سخن نمی‌گویند.

مرحله اول رشد اخلاقی کلبرگ ، جهت‌گیری اطاعت و تنبیه

جهت‌گزینی بر اساس تنبیه و اطاعت از قوانین به‌منظور اجتناب از تنبیه می‌باشد. این مرحله مشابه اولین مرحله تفکر اخلاقی پیاژه است. کودک بر این باور است که افراد صاحب قدرت، مجموعه ثابتی از قوانین را تدوین کرده‌اند که او باید بدون هیچ‌گونه سؤالی از آن اطاعت کند. در این مرحله ذهن کودک به این شکل است که تنبیه با کار نادرست هم‌بسته است.

مرحله دوم رشد اخلاقی کلبرگ ، فردگرایی و مبادله

جهت‌گزینی بر اساس پاداش و همنوایی برای دریافت پاداش و مزایا می‌باشد. کودکان درمی‌یابند که تنها یک دیدگاه درست که به‌وسیله صاحبان قدرت تدوین شده باشد، وجود ندارد و افراد دارای دیدگاه‌های متفاوت‌اند. تنبیه صرفاً خطری محسوب می‌شود که فرد می‌خواهد از آن اجتناب کند. گاهی این مرحله فاقد حس مسئولیت اخلاقی به نظر می‌رسد، ولی کودکان از اعمال درست، نوعی برداشت خاص دارند. در آنها اندیشه مبادله منصفانه (Fair exchange) وجود دارد که فلسفه آنها حاکی از نوعی مقابله‌به‌مثل است.

سطح دوم، اخلاق عرفی یا قراردادی (حدود ده سالگی)

مرحله سوم رشد اخلاقی کلبرگ ، ارتباطات میان فردی خوب

کودکان الگوی دختر خوب/پسر خوب را نشان می‌دهند که نوعی همنوایی است تا مورد تأیید دیگران قرار گیرند. کودکان وارد سنین ۱۱ و بیشتر شده‌اند و دیگر اخلاق را یک جریان ساده تلقی نمی‌کنند. آنها بر این باورند که مردم باید بر اساس انتظارات خانواده و جامعه زندگی کنند و رفتار «خوب» داشته باشند. رفتار خوب به معنای داشتن انگیزه‌های خوب و احساس‌های میان فردی نظیر عشق، همدردی، اعتماد و توجه به دیگران است.

مرحله چهارم رشد اخلاقی کلبرگ، حفظ نظم اجتماعی

کودکان وابستگی به مراجع قوانین، قوانین و قواعد اجتماعی را رعایت می‌کنند تا از توبیخ مراجع قدرت و احساس گناه در مورد انجام ندادن وظایف در امان باشد. استدلال این مرحله در روابط دو نفر با اعضای خانواده یا دوستان صمیمی خود، بهترین کاربرد را دارد، زیرا از این طریق فرد می‌تواند برای آگاهی از احساس دیگران و نیازهایشان تلاش کند و برای کمک به آنها بکوشد. آنها به نحو وسیع‌تری به جامعه به‌عنوان یک کل توجه می‌کنند. اکنون تأکید بر اطاعت از قوانین، احترام به افراد معتبر و انجام وظایف برای حفظ نظم اجتماعی است.

در این مرحله افراد به‌کرات در مورد حق حیات سخن می‌گویند، ولی برای آنان این حق به‌وسیله مراجع گروه اجتماعی یا مذهبی‌شان مشروعیت یافته است.

سطح سوم ، اخلاق پس عرفی یا فرا قراردادی (کسانی که به سطح تفکر به شیوه عملیات صوری رسیده باشند)

مرحله پنجم رشد اخلاقی کلبرگ قرارداد اجتماعی و حقوق فردی

افراد از اصول پیروی می‌کنند تا از احترام همگان برخوردار باشند و از این طریق احترام به نفس خود را حفظ می‌کنند. در این مرحله مردم از خود سؤال می‌کنند که چه عواملی سازنده یک جامعه خوب است؟ آنها به شیوه‌ای نظری درباره جامعه خود می‌اندیشند و از شرایط جامعه خود جدا می‌شوند و حقوق و ارزش‌هایی را که یک جامعه باید داشته باشد، موردتوجه قرار می‌دهند. سپس جوامع موجود را با در نظر گرفتن این معیارها موردتوجه قرار می‌دهند و به دیدگاهی فرا جامعه‌ای می‌رسند.

همه افراد در دو نکته توافق خواهند داشت: نخست اینکه همه مردم خواهان برخی حقوق اولیه نظیر آزادی و زندگی و تحت حمایت قرار گرفتن هستند و دوم اینکه همه مردم می‌خواهند برای تغییر قوانین غیرمنصفانه رشد جامعه، برخی شیوه‌های دموکراتیک به‌کار گرفته شود. در این مرحله برخلاف مرحله ۴، افراد در مورد عملکرد جامعه به‌صورتی مستقل فکر می‌کنند. در این مرحله افراد پیشنهاد می‌کنند که ما باید از حق‌وحقوق افراد محافظت کنیم و بحث‌هایمان را از طریق فرایند دموکراتیک دنبال کنیم. ولی فرایندهای دموکراتیک به‌تنهایی همواره به نتایجی که احساس می‌کنیم عدالت است منجر نمی‌شود، مثلاً اکثریت جامعه ممکن است به قانونی رأی دهند که مزاحم اقلیت باشد.

مرحله ششم رشد اخلاقی کلبرگ اصول جهانی یا اصول اخلاقی

افراد اعمال خود را طبق اصولی که شخصاً انتخاب کرده‌اند هدایت می‌کنند. در این اصول عدالت، سرافرازی و برابری، ارزش شناخته می‌شود. از اصول پیروی می‌کنند تا از سرزنش خویشتن در امان باشد. رسیدن به این مرحله مستلزم دستیابی به تدوین اصول اخلاقی انتزاعی است که مرحله ۶ در کمتر از ۱۰% افراد دیده می‌شود، به همین دلیل کلبرگ این مرحله را از دستورالعمل خود حذف کرد و آن را مرحله نظری (Theoretical stage) نامید.

افراد در این مرحله بر این باورند که عدالت مستلزم آن است که نظرهای همه احزاب و گروه‌ها را مهم تلقی کنیم و برایشان و منزلت همه مردم به‌عنوان افراد جامعه احترام قائل شویم. اصول عدالت، جنبه‌ای جهانی دارد و شامل همه افراد می‌شود. ما به قانونی رأی نخواهیم داد که به نفع برخی و به ضرر برخی دیگر باشد. یکی از موضوعاتی که مرحله ۵ را از مرحله ۶ متمایز می‌کند، نافرمانی شهروندان است.

موضوعات نظری

رشد چگونه اتفاق می‌افتد

کلبرگ معتقد بود که مراحل او، محصول بلوغ و رسش نیستند. یعنی ساختارها و توالی مراحل، الزاماً بر اساس یک طرح ژنتیکی ظاهر نمی‌شوند.

کلبرگ اعتقاد داشت که مراحل او، محصول اجتماعی شدن هم نیست. مراحل در واقع از تفکر خود ما درباره مسائل اخلاقی سرچشمه می‌گیرند. تجربه‌های اجتماعی، رشد را گسترش می‌دهند، ولی این کار از طریق تحریک فرایندهای ذهنی ما انجام می‌گیرد. هنگامی‌که با دیگران به بحث و گفتمان می‌پردازیم، دیدگاه‌های ما مورد سؤال و چون‌وچرا قرار می‌گیرد و به همین دلیل ما را برمی‌انگیزد تا با جهت‌گیری‌های جدید و پیچیده‌تر کنار بیاییم.

کلبرگ همچنین گاهی اوقات در مورد وقوع تغییر از طریق فرصت‌های نقش‌پذیری، یعنی فرصت‌های دیدن و ملاحظه دیگران، صحبت کرده است. هنگامی‌که کودکان با دیگران تعامل می‌کنند، می‌فهمند که نظر افراد با هم تفاوت دارد، ضمن آنکه چگونگی هماهنگ کردن این دیدگاه‌ها را در فعالیت‌های توأم با همکاری یاد می‌گیرد.

مفهوم مرحله

پیاژه معتقد بود که مراحل راستین رشد ذهنی، دارای چندین معیار است:

1. از لحاظ کیفی، روش‌های فکری متفاوتی هستند
2. کلیت‌های ساختاریافته‌ای هستند
3. در تسلسلی غیر قابل‌تغییر پیش می‌آیند،
4. آنها را می‌توان به شکل وحدت سلسله مراتبی مشخص کرد، و
5. تسلسل آنها به‌صورتی عمومی، در همه فرهنگ‌ها دیده می‌شود.

کلبرگ سعی کرد نشان دهد که مراحل او، چگونه همه این معیارها را در بر می‌گیرد.

1. تفاوت‌های کیفی. واضح به نظر می‌رسد که مراحل کلبرگ از نظر کیفی با یکدیگر تفاوت دارند.
2. کلیت‌های ساختاریافته. مراحل تنها پاسخ‌هایی مجزا نیستند بلکه الگوهایی کلی از تفکر هستند که به‌طور یکسان، خود را در خلال انواع متفاوتی از موضوعات نشان می‌دهند.
3. تسلسل غیر قابل‌تغییر. افراد نمی‌توانند مراحل را یک در میان سپری کنند یا به شکلی مختلط، از آنها عبور کنند. همه کودکان، الزاماً به بالاترین مرحله نمی‌رسند؛ زیرا ممکن است آنها تحریک هوشی لازم را به‌دست نیاورند. ولی کودکان تا هنگامی‌که در مراحل به‌پیش می‌روند، این مراحل را به‌صورت منظم پشت سر می‌گذارند.
4. وحدت سلسله مراتبی. هنگامی‌که کلبرگ ادعا کرد که مراحل او وحدت سلسله مراتبی دارد، منظورش این بود که مردم بینش‌های به‌دست آمده در مراحل اولیه‌تر را از دست نمی‌دهند، بلکه آنها را در چهارچوب‌های جدید و وسیع‌تری وحدت می‌بخشند و یکپارچه می‌کنند.
5. تسلسل عمومی. کلبرگ نظیر همه نظریه‌پردازان مرحله‌ای، بر این باور است که تسلسل او جنبه عمومی دارد و در همه فرهنگ‌ها یکسان است.

تفکر اخلاقی و رفتار اخلاقی

نظریه کلبرگ در زمینه تفکر اخلاقی و نه رفتار اخلاقی است. مردم ممکن است در زمینه اخلاقیات دیدگاه‌های متعادل و آرمانی داشته باشند، ولی الزاماً رفتارشان منطبق با این نظریات نباشد

تفکر اخلاقی و سایر اشکال شناخت

کلبرگ ابتدا این مراحل را از نظر ساختارهای شناختی زیربنای آنها، مورد تجزیه‌وتحلیل قرار داد. سپس به جستجوی موارد مشابه در افکار منطقی و اجتماعی محض پرداخت. او برای این مقصود، مراحل خویش را از نظر قابلیت‌های نقش‌پذیری ضمنی در توجه به دیدگاه دیگران، مورد تجزیه‌وتحلیل قرار داد.

نگاه زنانه گیلیگان به رشد اخلاقی کلبرگ

گیلیگان در انتقاد از کلبرگ به دلیل جبهه‌گیری او برعلیه زنان و دختران مقاله‌ای منتشر کرد. کلبرگ مراحل خویش را انحصاراً از طریق مصاحبه با پسران تدوین کرده و گیلیگان بر این باور بود که این امر آشکارا، بیانگر توجیهی مردانه از قضیه است.

کاربردهای ضمنی در تعلیم و تربیت

کلبرگ مایل بود که پیشرفت افراد را تا بالاترین مرحله تفکر اخلاقی مشاهده کند. بهترین جامعه دارای افرادی خواهد بود که نه تنها نیاز به نظم اجتماعی را درک می‌کنندکنند (مرحله ۴). بلکه می‌توانند دیدگاه‌های مربوط به اصول جهانی نظیر عدالت و آزادی (مرحله ۶) را نیز پذیرا باشند. او بر این باور بود که اگر قرار باشد کودکان تفکر خود را سازماندهی مجدد کنند، باید بیشتر فعال باشند.

اگرچه کلبرگ به مدل تعارض-شناختی تغییر پایبند بود، ولی همچنین راهبرد دیگری به نام رویکرد اجتماع عادل را گسترش داد. در این روش، تأکید بر افراد نیست، بلکه بر گروه است. رویکرد اجتماع عادل، برخی از پیروان کلبرگ را دچار مشکل کرد. اگرچه دانش آموزان تشویق می‌شدند تا در موارد متعددی در تصمیم‌گیری‌های دموکراتیک شرکت کنند، ولی در عمل بزرگ‌سالان به نحو فعالی دیدگاه خود را مطرح می‌کردند. رویکرد اجتماع عادل بر جهت‌گیری‌های اخلاقی در گروه‌ها تأکید دارد.

ارزشیابی

کلبرگ یکی از پیروان پیاژه بود که یک تسلسل تفصیلی جدید را درباره مراحل تفکر اخلاقی پیشنهاد کرد. پیاژه اصولاً دو مرحله را در تفکر اخلاقی تشخیص داد که دومین مرحله در اوایل نوجوانی پدید می‌آید. کلبرگ مراحل دیگری را که در دوره نوجوانی و بزرگ‌سالی گسترش می‌یابد مطرح ساخت، او پیشنهاد کرد که برخی از مردم حتی به مرحله فرا قراردادی تفکر اخلاقی می‌رسند که در آن، دیگر جامعه خود را آن‌طور که هست نمی‌پذیرند. بلکه به‌صورتی عمیق و مستقل، در مورد یک جامعه خوب و ایده آل فکر می‌کنند.

پیمان دوستی
۲۸ فروردین ۱۳۹۴

منبع

دوستی